شَطون کتوک و شستِک؛ آداب خاطره انگیز مازندرانی ها در رمضان

مردم مازندران در استقبال از ماه خدا ضمن نظافت و خانه تکانی منزل و مساجد ، خانه تکانی دل و جان خود را با انجام رسم « شَطون کتوک » انجام می دهند که این رسم را در آخرین روز ماه شعبان و در آستانه ورود به رمضان انجام می دهند .

پس آن در طی روزهای ماه رمضان سعی می کنند با آدابی که به جا می آورند لحظه لحظه قدر این ماه را ارج بنهند و در حفظ حرمت و ارزش این ماه تلاش کنند . در برگزاری این آداب و رسوم افراد در سنین مختلف موردنظر قرار می گرفتند که از آن جمله رسم” روزه سَری ” ویژه کودکان و نوجوانانی است که برای نخستین بار روزه می گیرند .

رمی جمرات مازندرانی ها 

شطون یا شیطون در گویش مازندرانی به معنای شیطان است و کتوک نیز به کلوخ گفته می شود . شطون کتوک نام یکی از رسوم و آداب مردم این استان است که در ماه رمضان انجام می شد . در اواخر ماه شعبان و یک روز مانده به ماه رمضان اعضای خانواده بویژه پدران و مادران از روی ایوان یا بالکن خانه چند قطعه کلوخ را به اطراف پرت می کنند و جمله “شطون گُم بووه ” را که به معنی « شیطان گم شود » سر می دهند .
این کار مردم مازندران یادآور رمی جمرات حجاج در مکه است که با سنگ به نماد شیطان می زنند که در واقع نشانه گرفتن سنگ پرانی به نماد هوی و هوس شیطانی است .

پیشینیان معتقد بودند با شکستن کلوخ، امیال نفسانی خود را زیر پا می‌گذارند و میل به پیروی از نفس را در خود می‌شکنند. مردم در قدیم هنگام غروب در این آیین کلوخی را در دست می گرفتند و رو به قبله می ایستادند و با این دعا که خدایا گناهان و کارهای بد گذشته را شکستیم، خود را برای عبادت و روزه ماه رمضان آماده می‌کردند، آنگاه کلوخ را به هوا پرتاب می کردند .

روزه‌سَری 

روزه سَری از جمله آداب و رسوم مردم مازندران و ویژه روزه اولی ها است . سَری در گویش مازندرانی  به معنای سرور و شادی است و در این رسم سعی می شود با توجه به وسع مالی خانواده هنگام افطار روز نخست روزه گرفتن به آنها هدیه داده شود و پس از آن افطار می کنند .

میزان و نوع هدایایی که به این کودکان داده می شد به شغل والدین آنها وابسته بود بدینگونه افرادی که دامدار بودند بره ، گاو یا گوسفند اهدا می کردند و هنگام افطاری آن را با صدای بلند در جمع اعلام می کردند.

همچنین اگر والدین کشاورز بودند یه قطعه زمین را به عنوان هدیه روزه سَری برای فرزند خود درنظر می گرفتند و آن زمین که به نام او زده می شد بعدها که به سنین بزرگسالی می رسیدند متعلق به او بود  .

در خصوص دختران روزه اولی هم هدیه روزه سری آنها از جنس علاقه دختران به وسایل بود و غالبا هدیه آنها از انواع طلاجات و چادر نماز بود که به آنها داده می شد .

تلاش هایی برای احیای این سنت در مازندران در حال انجام است که از آن جمله برگزاری مراسم جشن روزه اولی ها توسط اداره کل تبلیغات اسلامی مازندران است که در این مراسم از دختران و پسرانی که امسال به سن تکلیف رسیدند در مراسمی تجلیل می شود و به آنها هدایایی اهدا خواهد شد .

سحری خوانی ، نوای بیداری روزه داران

سحری‌خوانی از دیگر آیین رایج میان مردم در اکثر مناطق است که همراه با توسعه و پیشرفت تجهیزات ارتباطی رو به فراموشی رفته است اما از معدود مناطقی که همچنان می‌توان برپایی این سنت جالب را در برخی از روستاهای مازندران از جمله در بندپی غربی بابل به نظاره نشست .  هنوز هم طبق سنت‌های پیشینیان، برخی از اهالی محل مدتی قبل از  اذان صبح، با در دست گرفتن چراغ و نواختن بر طبل و سر دادن اشعار مذهبی و نوای «سحر برخیز»، «سحر برخیز که صبح صادق آمد»، از رسیدن سحر خبر می‌دهند.

یکی از افراد متدین محل با به گردن آویختن چَلَک ( حلب ) و رد شدن در کوچه پس کوچه های روستا بر روی این حلب می کوبد تا اهالی را برای خوردن سحری و انجام نماز صبح بیدار کند . این کار تا زمانی انجام می شد که چراغ تمامی اهالی محل روشن شود و کسی برای خوردن سحر و خواندن نماز صبح خواب نماند ، اما اکنون با پیشرفت تکنولوژی و ورود انواع وسایل ارتباطی دیگر از این سنت و شیوه بیدار کردن افراد به وقت سحر وجود ندارد و بنا به گفته کارشناسان حوزه آداب و سنت مازندران در برخی مناطق از جمله بندپی غربی این رسم اجرا می شود .

شستِک ، قدرشناسی روزه داران

شستِک در گویش مازندران به نوک انگشت گفته می شود که اصطلاحی برای یکی از رسوم ماه رمضان در مازندران به شمار می رود ، سنتی که بیانگر قدرشناسی و تشکر مومنان از خداوند به پاس نعماتی  است که در این دنیا به آنها داده است .

به رسم گذشتگان ، مازندرانی ها در روزهای پایانی ماه رمضان و نزدیک به زمان افطاری مقداری نمک مابین انگشت شست و سبابه دستانشان قرار می دهند که در اینجا نمک نشان دهنده و بیانگر نمک گیر شدن مومنان از خداوند است و به هنگام انجام این کار می گویند که بار الها ما نمک گیر تو هستیم اگر خلافی از ما در این ماه رمضان سر زد از ما در گذر .

سنت های ریشه دار مازندرانی ها در رمضان

مورخ و پژوهشگر فرهنگ عامه مازندران با اشاره به اینکه آداب و رسومی که ماه رمضان در این استان برگزار می شد به ۲ بخش عمومی و اختصاصی تقسیم می شود ، گفت : بخش عمومی آن اجرای برنامه ها و کارهایی است که در دیگر نقاط کشور نیز انجام می شود .

علی رمضانی پاچی افزود : افطاردهی ، برگزاری مراسم شب احیا و قرآن به سر و کمک به نیازمندان از جمله این آداب عمومی هستند که در بین مردم استان مازندران وجود داشت و همچنان نیز جایگاه خود دارند، اما برخی آداب و سنت هایی در این ماه انجام می شد که جایگاه و خاستگاهشان در مازندران بود و در دیگر نقاط کشور دیده نشده است و می تواند از آن به عنوان برند مازندران یاد کرد .

این پژوهشگر مازندران با اشاره به این که آمار دقیق و قابل ذکری از تعداد سنت های ماه رمضان این استان وجود ندارد ، گفت : شستِک ، شِتون کلوک یا کتوک و روزه سَری از جمله این آداب که در استان برگزار می شد و حتی تا سال های قبل این رسم و رسوم در مناطق روستایی مازندران جایگاه داشت و انجام می شد ، اما با پیشرفت تکنولوژی و فاصله ای که میان نسل قدیم و جدید ایجاد شده است این رسوم در همان حیطه کهنسالان باقی ماند و دیگر در نسل جوان ردپایی از آن دیده نمی شود و بیشتر این آداب و سنت ها به فراموشی سپرده شده است .

رمضانی پاچی در تعریف ویژگی های سنت های ماه رمضان در مازندران گفت : آدابی که در این ماه اجرا می شود بیشتر نماد دلبستگی و حرمت دادن مردم دیار علویان به این ماه  است ، به طور مثال در رسم سحری خوانی ، فرد سحرخوان با این نگاه که تمام اهالی روستایش از فیوضات این ماه بهره مند شوند انجام می شد و با نوایی که سر می دادند همگان را برای سحر بیدار می کردند و آنچنان رزوه گرفتن در این ماه حرمت داشت حتی افرادی که عذر شرعی یا بیماری داشتند و قادر به روزه گرفتن نبودند برای اینکه همرنگ دیگران باشند و حرمت این ماه نگاه داشته شود بیدار می شدند و چراغ خانه روشن می شد .

این تاریخ نگار حوزه مردمشناسی همچنین ریشه دار کردن اعتقادات ماه رمضان در نسل جوان را یکی از ویژگی های سنت های این ماه در استان برشمرد و گفت : برای این منظور و تشویق آنها با هدیه دادن در روز نخست روزه گرفتن به کودکان نشان دادند که این ماه ارزشمند است یا اینکه روزه خواری در ملا عام آنچنان در نزد مردم مازندران زشت و ناپسند بود که در صورت وقوع چنین حالتی خطاب به فرد روزه خوار اشعاری در نکوهش این کار خوانده می شد که فرد از انجام این کار خجل می شد .

رمضانی پاچی گفت : در گذر زمان و به دلیل بی توجهی در انتقال این آداب و رسوم شاهدیم که این بخش از فرهنگ مازندران از میان رفته است و بجز تعداد معدودی از این رسوم از جمله سحری خوانی که در برخی از روستاها اجرا می شود بقیه آنها از بین رفته است .

وی افزود : کمک به احیای این آداب و رسوم به نوعی کمک به ترویج فرهنگ مازندران است تا این فرهنگ به انحطاط نرود که اقدام اخیر برخی نهادها در برگزاری جشن روزه اولی ها را می توان نمادی از احیای رسم روزه سَری مازندرانی ها دانست .