حلقه‌های زنجیره نگرانی بابت پیامدهای ساخت سد فینسک

با این که مهم‌ترین موضوع محیط زیستی این روزهای مازندران ماجرای ساخت پتروشیمی مازندران در اراضی مرتعی حسین‌آباد بهشهر و چند کیلومتری تالاب بین‌المللی میانکاله است و پرونده ابعادی ملی و کاملا برجسته پیدا کرده، اما پرونده فینسک آن‌قدر برای مردم مازندران بویژه در مرکز این استان و برخی مسئولان مهم است که زیر سایه حاشیه‌ها و مسائل ماجرای بزرگ و پررنگ پتروشیمی میانکاله هم قابل چشم‌پوشی نیست.

روز شنبه ۲۰ فروردین که منصورعلی زارعی نماینده مردم ساری و میاندورود در مجلس یازدهم خبر توقف موقت ساخت سد فینسک را به طور رسمی در نشست خبری خود اعلام کرد، یک بار دیگر نام فینسک بر سر زبان‌ مخالفان این پروژه در مازندران افتاد ؛ خبری که از یک سو روزنه‌های امید برای بازنگری در اجرای این پروژه را زنده کرده و از سوی دیگر موقت بودن توقف این نگرانی را ایجاد می‌کند که اجرای پروژه بزودی از سر گرفته شود.

زارعی در نشست خبری‌اش اعلام کرد که ساخت سد فینسک با پیگیری‌های مستمر نمایندگان مردم مازندران در مجلس شورای اسلامی و سازمان‌های مردم نهاد به صورت موقت متوقف شده است. همین اظهارنظر کافی بود برای این‌که یک بار دیگر سد فینسک در کانون توجه منتقدان اجرای این پروژه قرار بگیرد. با این تفاوت که این بار شکل توجه رنگ و بویی از امیدواری برای اجرا نشدن پروژه داشت.

البته نماینده ساری و میاندورود در اظهارات خود از احتمال لغو شدن اجرای این پروژه حرفی نزد و گفت که «مباحث نمایندگان مردم در مجلس شورای اسلامی در بحث اجرا نشدن این طرح از سر مسائل احساسی نیست، بلکه با رویکرد کارشناسی جلوی اجرای سد فینسک را به شکل کنونی خواهیم گرفت.» این جملات یعنی با توجه به این‌که پروژه دارای ردیف اعتباری است و مجوزهای لازم نیز به هر شکل ممکن برای آن صادر شده، همه تلاش‌ها بر این است که انتقال آب به سمنان با شیوه‌ای کم‌آسیب‌تر انجام شود.

هشدار ریزگردها برای صیانت از منابع آبی مازندران

به جز اظهارنظر نماینده ساری و میاندورود درباره سد فینسک، عوامل دیگری را نیز می‌توان برشمرد که طی روزهای اخیر باعث برجسته شدن موضوع سد فینسک در مازندران شدند و مطالبه‌گری برای توقف اجرای سد مخزنی و دست‌کم تغییر روش انتقال آب برای محدود نگه داشتن حجم انتقال در حد همان ۷.۵ میلیون مترمکعب را افزایش دادند. یکی از این عوامل هم ورود ریزگردها به مازندران است که هر چند منشأ و منبع آن در خارج از مرزهای کشور است، اما هشداری برای تبدیل شدن برخی نقاط مازندران به منبع ریزگرد بر اثر خشکسالی ناشی از کمبود آب محسوب می‌شود.

این موضوع را برخی کنش‌گران برجسته محیط زیستی مازندران نیز طی روزهای اخیر در شبکه‌های اجتماعی مطرح کرده‌اند که در صورت اجرای سد فینسک با توجه به شرایط آبی حوضه آبریز تجن باید منتظر افزایش خشکسالی در این منطقه باشیم. دکتر حسین اسلامی ساروی رئیس مرکز ساری‌شناسی یکی از همین افراد و مخالفان پروژه است که با انتشار ویدئویی به بهانه ورود ریزگردها به مازندران، هشدارهایی بابت آینده این استان در صورت اجرای سد فینسک و سایر پروژه‌های انتقال آب از مازندران به استان‌های همسایه مطرح کرد.

البته بحث احتمال تبدیل شدن برخی نقاط مازندران به کانون ریزگردها از چند سال پیش بارها مطرح شد. از جمله اراضی شرقی استان مانند بخش‌هایی از تالاب میانکاله به دلیل خشکسالی و قسمت‌هایی از مناطق مرکزی همچون دره هراز به دلیل برداشت‌های معدنی پرتعداد و بی‌رویه که به عنوان منابع احتمالی تولید ریزگرد در سال‌های آتی از آن‌ها یاد می‌شود.

به این نگرانی‌ها باید چالش فرسایش بادی خاک را هم افزود که به گفته کارشناسان از حدود دو دهه پیش در مازندران آغاز شد و رو به افزایش است. حالا کاهش آب سد شهید رجایی و قوت گرفتن ساخت سد فینسک این نگرانی را ایجاد کرده که با کاهش آب در منطقه بر مساحت عرصه‌های خشک این منطقه افزوده شود و در نهایت احتمال تبدیل برخی مناطق خشک شده به کانون ریزگرد افزایش یابد.

کمبود آب سد شهید رجایی

عامل دیگر پررنگ شدن پرونده سد فینسک در مازندران طی روزهای اخیر بویژه بین جامعه کشاورزی حوضه آبریز تجن، حجم کم آب ذخیره شده در مخزن سد شهید رجایی است. طبق آخرین آمارهای شرکت آب‌منطقه‌ای مازندران در حال حاضر مقدار آب موجود در مخزن سد مهم شهید رجایی به حدود ۹۸ میلیون متر مکعب رسیده که با توجه به حجم ۱۶۰ میلیون متر مکعبی مخزن این سد، خالی بودن حدود ۴۰ درصد از ظرفیت این سد آن هم پیش از اوج گرفتن کشت و کار برنج را نشان می‌دهد. در چنین شرایطی ساخت سد فینسک نگرانی کشاورزان منطقه و برخی مسئولان بابت تشدید کم‌آبی را افزایش می‌دهد. تا جایی که همین حالا در باور برخی مردم منطقه، یکی از دلایل کم شدن ذخیره آب سد شهید رجایی آغاز عملیات عمرانی سد فینسک است.

این گروه از مخالفان بومی مناطق پایین‌دست سد شهید رجایی، سرریز سد البرز در روزهای اخیر را معیار برداشت خود می‌دانند و معتقدند در شرایطی که یک سد در مازندران سرریز کرده است، سد شهید رجایی هم باید شرایط مشابهی داشته باشد. در واقع نگرانی‌های دائمی از پیامدهای ساخت سد فینسک سبب شده که حتی کمبود آب ناشی از کم‌بارشی هم به حساب آغاز عملیات اجرایی سد فینسک گذاشته شود. در حالی که هنوز برداشتی از سرشاخه تجن در منطقه فینسک انجام نشده است.

این حجم از نگرانی سبب می‌شود که هر بار با بردن نامی از فینسک توجه‌ منتقدان و مخالفان به آن جلب شود. به عبارتی دیگر حساسیت‌های زیاد روی سد فینسک در مازندران به عمق باور و افکار بخشی از بومیان تبدیل شده است. به همین دلیل خبر توقف موقت ساخت سد خبر مهمی برای مازندرانی‌ها محسوب می‌شود.

پایان مباحث فنی؛ نبرد مدیریتی بر سر فینسک

طبق پیگیری‌های خبرنگار ایرنا، عملیات ساختمانی سد فینسک بیش از سه هفته است که متوقف شده و همچنان از سر گرفته نشده است. این موضوع که نماینده مردم ساری و میاندورود روز ۲۰ فروردین خبرش را علنی کرد از سوی نماینده مجمع نمایندگان مازندران در پرونده سد فینسک نیز تایید شده است.

دکتر بابک مؤمنی ضمن تایید خبر توقف موقت پروژه به خبرنگار ایرنا می‌گوید: تقریبا از هفته سوم اسفند به بعد عملیات ساختمانی در منطقه فینسک به شکل موقت متوقف شد ، اما ماشین‌آلات ساختمانی همچنان بدون فعالیت در محوطه اجرای پروژه مستقر هستند. بنابراین نمی‌توان گفت که ساخت سد فینسک متوقف شد و اصطلاح توقف موقت درست‌تر است. زمانی می‌توان گفت ساخت سد متوقف شد که ساختار کارگاه برچیده شود.

وی معتقد است که با توجه به انجام پژوهش‌های متعدد و گردآوری و ارائه استدلال‌های فنی و علمی دقیق برای جلوگیری از ساخت این سد، باقی فرآیند مد نظر به مسائل مدیریتی و قدرت چانه‌زنی و متقاعدسازی مدیران بستی دارد.

نماینده مجمع نمایندگان مازندران در پرونده سد فینسک تصریح می‌کند: ما به لحاظ فنی و قانونی ادله جامعی که در مخالفت با این سد وجود داشت را گردآوری و ارائه کردیم. چه در خصوص توجیه ساخت این سد که کاملا باطل است و چه در مورد پایبند نبودن وزارت نیرو به مطالعات مهندسی ارزشی که انجام داد و چه درباره مجوز زیست‌محیطی که برای این سد صادر شد هم اظهارنظر کردیم و هم اسناد لازم ارائه شد.

مؤمنی می‌افزاید: بحث‌های فنی تا حد زیادی به وزارت نیرو عرضه شد. به نظر می‌رسد از اینجا به بعد بحث جدیدی وجود ندارد. در این شرایط اگر وزارت نیرو بخواهد سدی را که گران‌ترین آب ایران را تأمین می‌کند و طبق استدلال‌های علمی ساخت آن پیامدهای منفی متعددی دارد ، اجرایی کند، مطمئنا دلایلی ورای مسائل فنی دارد.

این دکترای علوم مهندسی آب خاطرنشان می‌کند: از اینجا به بعد همه چیز به هماوردی سیاسی در طیف مطالبه‌گران و مخالفان سد بستگی دارد. یعنی ببینیم بین مقامات سیاسی دو استان که در سطوح ملی و استانی فعالیت دارند کدام‌شان می‌توانند نظرات خود را به کرسی بنشانند.

نماینده مجمع نمایندگان مازندران در پرونده سد فینسک اظهار می‌کند: به نظرم در بین کارشناسان و مسئولان مرتبط با طرح دیگر کسی نیست که با دلایل فنی رد این سد آشنا نباشد. خود وزارت نیرو هم به این نتیجه رسیده که حتی اگر نیازی به انتقال آب باشد راه‌های بهتر و کم‌آسیب‌تری وجود دارد و ساخت سد مخزنی اشتباه است. مثلا می‌توان با یک پروژه مشارکتی مانند ساخت بند انحرافی در منطقه لنگر این کار را انجام داد. مگر این‌که قرار به تکرار تجربه انتقال آب از چشمه روزیه سوادکوه به سمنان باشد. یعنی اول بگویند برداشت آبی در حد ۷.۵ میلیون متر مکعب اتفاق ‌می‌افتد، اما بعدا طرح انتقال توسعه یابد و کل ۲۰ میلیون متر مکعب استعداد آب منطقه را انتقال دهند که یک فاجعه اکوسیستمی را رقم می‌زند.

اعتراض به فینسک در خطبه‌های نماز جمعه

از چشمه روزیه سوادکوه به عنوان یکی از نمونه‌های زیان‌بار انتقال آب از مازندران به استان همسایه یاد می‌شود ؛ چشمه‌ای که قرار نبود همه استعداد آبی آن به سمنان منتقل شود، اما پس از مدتی این اتفاق افتاد و منطقه مبدأ از این منبع آبی بی‌بهره ماند. امام جمعه قائمشهر و نماینده مردم مازندران در مجلس خبرگان رهبری هم جمعه گذشته در خطبه‌های نماز جمعه قائمشهر پس از انتقاد به اجرای سد فینسک روی یکی از سرشاخه‌های رود تجن، اشاره‌ای به طرح انتقال آب از چشمه روزیه داشت.

آیت‌الله علی معلمی روز ۱۹ فروردین صدای اعتراض مردم مازندران به ساخت سد فینسک را از تریبون مهم نماز جمعه قائمشهر مطرح کرد و خواستار لغو اجرای این پروژه شد. او در خطبه‌های نماز جمعه مختصری از فرآیند تصویب طرح انتقال آب چشمه روزیه به سمنان را شرح داد و تأکید کرد که تکرار این روند می‌تواند کشاورزی مازندران را با چالش‌های جدی مواجه کند.

عضو مجلس خبرگان رهبری در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنا نیز بر اظهارات مطرح شده‌اش در نمازجمعه روز ۱۹ فروردین تأکید می‌کند و می‌گوید: پس از پیروزی انقلاب، مازندران را به این بهانه که از قطب‌های کشاورزی است از صنایع بزرگ اشتغال‌زا و اشتغال‌آفرین محروم کردند. در عین حال کشاورزی مازندران که از گذشته‌های دور یک فعالیت سنتی رایج بود هم به دلایل مختلف از جمله کمبود آب با چالش مواجه شد. حالا اجرای این طرح‌های انتقال آب همین کشاورزی را هم از بین می‌برد.

انتقاد عضو مجلس خبرگان از سد فینسک

آیت‌الله علی معلمی می‌افزاید: مساحت زمین‌های کشاورزی مازندران سال به سال کمتر می‌شود، جمعیت رو به افزایش است و با مشکل تأمین آب مواجهیم. در چنین شرایطی اگر می‌خواهیم کشاورزی را حفظ کنیم، بهترین انتخاب این است که مقدمات دست‌کم دو بار کشت در سال برای کشاورزان مازندرانی فراهم شود. دو بار کشت کردن هم نیاز به تامین آب دارد ، اما متاسفانه الان کشاورزان مازندران برای همان کشت اول هم کمبود آب دارند.

وی اظهار می‌کند: زمین‌های شالیزاری مازندران به وسیله چاه‌هایی که بسیاری از آن‌ها غیرمجاز هستند آبیاری می‌شوند. در چنین شرایطی آیا سزاوار است که بخشی از آب هراز به وسیله سد لار به تهران انتقال یابد، آب چشمه روزیه که به گفته کارشناسان در هر ثانیه بین ۷۵۰ تا ۹۵۰ لیتر آبدهی آن در نوسان است با لوله‌گذاری به سمت سمنان انتقال یابد و حالا هم برای انتقال بخشی از آب تجن به سمنان با ساخت سد فینسک اقدام شود؟ این تخریب کشاورزی مازندران است.

امام جمعه قائمشهر خاطرنشان می‌کند: از یک سو به بهانه قطب کشاورزی بودن به مازندران مجوز استقرار صنایع بزرگ را ندادند و از سوی دیگر آب کشاورزی این استان را می‌برند. پیامدهای این اقدام نه فقط برای نسل‌های آینده، بلکه برای حال حاضر مازندران سنگین خواهد بود. تخریب کشاورزی یعنی از بین رفتن فرصت‌های شغلی در استان و افزایش بیکاری. بیکاری هم زمینه‌ساز انواع آسیب‌های اجتماعی است.

تکرار تجربه چشمه روزیه سوادکوه

آیت‌الله معلمی که نماینده مردم قائمشهر و سوادکوه در مجلس پنجم شورای اسلامی بود با اشاره فرآیند دریافت مجوز برای انتقال آب به سمنان، می‌گوید: در مجلس پنجم بابت اجرای طرح انتقال آب چشمه روزیه به سمنان طرح سووال کردم. مهندس بی‌طرف وزیر وقت نیرو آمد در صحن پاسخ داد. پذیرفت و صراحتا گفت که «پرسش مطرح شده وارد است و آب این چشمه حقابه مازندران است، اما چه کنم که مسئول یک دستگاه اجرایی هستم و مصوبه مجلس را اجرا می‌کنم.» بعد توضیح داد که در لایحه بودجه سال ۱۳۷۴ پیوستی وجود داشت که یکی از سرفصل‌های آن تامین آب سمنان از چشمه روزیه بود.

وی می‌افزاید: در واقع آن زمان برای این طرح زیرکانه مصوبه گرفتند. نمایندگان هم دقت نکردند به چه چیزی رأی می‌دهند. خیال کردند برای تأمین آب شرب دارند اعتبار می‌گذارند. مهندس بی‌طرف پس از طرح سوال و اعتراضی که مطرح کردم گفت برای جبران سدی در منطقه کسلیان ساخته شود ، اما همان هم اجرا نشد. مشروح موضوع را با نمایندگان مجلس ششم از حوزه خودمان در میان گذاشتم و گفتم وعده را پیگیری کنند ، اما متاسفانه رها شد و فقط حرفش ماند. ۲۶ سال گذشت و اتفاقی نیفتاد ، اما حالا سدی به نام فینسک اجرایی شده که باز هم قرار است از مازندران آب به سمنان ببرد.

عضو مجلس خبرگان رهبری خاطرنشان می‌کند: اخیرا در همین زمینه دیداری با استاندار مازندران داشتم و از ایشان درخواست کردم که جلسه‌ای با حضور نمایندگان تشکیل دهند و پیگیر موضوع باشند ، اما نباید فراموش کنیم که آن‌ها مصوبه قانونی دارند و وزارت نیرو معتقد به اجرای طرح است. پروژه هم که در مرهای سمنان است. بنابراین استاندار به تنهایی نمی‌تواند کاری کند. باید همه برای احقاق حق مازندران تلاش کنیم. آبی که وارد تجن می‌شود حقابه مازندران است و کارشناسان می‌گویند با اجرای این طرح کشاورزی آسیب‌دیده مازندران بیشتر آسیب می‌بیند.

گره کور فینسک

سد فینسک حالا مدت‌هاست که به یکی از دغدغه‌های محیط زیستی مازندران تبدیل شده است ؛ دغدغه‌ای که مصوبه‌های قانونی برای اجرا دارد و همین موضوع نیز آن را از یک دغدغه، به یک گره با پیامدهای زیست‌محیطی و اقتصادی و اجتماعی تبدیل کرده است.

با این‌که حتی معاون رئیس‌جمهور و رئیس سازمان حفاظت محیط زیست نیز صراحتا عنوان کرد می‌توان به راه‌کارهای جایگزین برای سد فینسک فکر کرد، اما هنوز تأکید موافقان طرح بر اجرای سد مخزنی است. علی سلاجقه ۲۰ اسفند در دیدار با تعدادی از کنش‌گران محیط زیستی مازندران عنوان کرده بود که «در این دولت روی انتقال آب بین حوضه‌ای در کشور خط کشیده شد و مجوز محیط زیستی برای سد فینسک قبلا داده شد. اما معتقدم حتما راه‌حل‌های دیگری هم وجود دارد که از پیامدها و تنش‌های موجود کاسته شود. از سد فینسک بازدید داشتم و به مسئولان مربوطه نیز راه حل دیگر پیشنهاد کردیم. با وزیر محترم نیرو هم صحبت کردم و گفتم می‌توانیم راهکارهای دیگری داشته باشیم که تنش‌ در پی نداشته باشد. راهکارهای ثانویه را هم می‌توان مطرح کرد. برای مثال اگر جهاد کشاورزی فقط ۱۰ درصد از مصرف آب را کاهش دهد شاید بخشی از مسائل حل شود. اطمینان می‌دهیم که پیگیریم و بی‌تفاوت نیستیم.»

با این حال همچنان برای موافقان ساخت سد فینسک در بر همان پاشنه گذشته می‌چرخد. شاید ورود جدی‌تر مسئولان با توجه به انتقاد عضو مجلس خبرگان از ساخت سد فینسک و تشدید نگرانی‌های مردم مازندران به دلیل کم‌آبی و ورود ریزگردها به این استان، گره کور فینسک را بتواند باز کند.

• منبع: ایرنا مازندران